Γράφει ο Χρήστος Γιοβανόπουλος*, πρώτη δημοσίευση Εφημερίδα των Συντακτών – 02/10/2022
«Γράφε νερό, διάβαζε δημοκρατία»[1]
Μοιάζει σαν να βρίσκεσαι σε άλλον πλανήτη. Ενώ η πλήρης ιδιωτικοποίηση των ΕΥΔΑΠ και ΕΥΑΘ βρίσκεται προ των πυλών, το φιλελεύθερο μάντρα τής «αποκρατικοποίησης» υπηρεσιών και υποδομών ύδρευσης έχει στερέψει στον υπόλοιπο κόσμο. Το τσουνάμι ιδιωτικοποιήσεων στα χρόνια του ακμάζοντος νεοφιλελευθερισμού, τις δεκαετίες 1980 και 1990, διαδέχτηκε από τις αρχές του αιώνα ένα κύμα απο-ιδιωτικοποιήσεων. Από το 2000, πάνω από 270 δήμοι και περιφέρειες έχουν ξαναπάρει υπό τον έλεγχό τους τα δίκτυα και τις υπηρεσίες ύδρευσης και αποχέτευσης, ενώ πέντε χώρες τις επανεθνικοποίησαν (2). Ανάμεσα στις πόλεις που επαναδημοτικοποίησαν το νερό τους φιγουράρουν η Νέα Υόρκη, το Παρίσι, το Βερολίνο, η Φρανκφούρτη, η Σεβίλλη, η Βουδαπέστη, το Μπουένος Άιρες, το Γιοχάνεσμπουργκ.
Αν και το κύμα είναι παγκόσμιο, έχει εκδηλωθεί με ιδιαίτερη ένταση στην Ευρώπη, όπου έχουν γίνει πάνω από τις μισές απο-ιδιωτικοποιήσεις υπηρεσιών ύδρευσης – ειδικά σε Γαλλία, Ισπανία και Γερμανία. Στο φαινόμενο συνέβαλαν η προβληματική διαχείριση και η ελλιπής συντήρηση – με συνέπειες στην υγεία – των δικτύων ύδρευσης, οι αυξήσεις των τιμολογίων, αλλά και η αυξανόμενη ευαισθησία των κοινωνιών σε θέματα διαχείρισης υδάτινων πόρων – και λόγω κλιματικής αλλαγής -, όπως και η δυσαρέσκεια για το ανεξέλεγκτο των εταιρειών που είχαν αναλάβει την εκμετάλλευση των δικτύων ύδρευσης.
Ο ρόλος των κοινωνικών κινημάτων στην εξέλιξη αυτή κάθε άλλο παρά μικρός ήταν. Αρχής γενομένης από τους «Πολέμους του Νερού» το 1999-2000 στην Κοτσαμπάμπα της Βολιβίας, που απέτρεψαν την ιδιωτικοποίηση του νερού της πόλης και οδήγησαν στη συνταγματική κατοχύρωση της πρόσβασης στο νερό ως αναφαίρετου ανθρώπινου δικαιώματος. Στην Ευρώπη, η κύρια μορφή απο-ιδιωτικοποιήσεων ήταν αυτή της επαναδημοτικοποίησης των υπηρεσιών ύδρευσης μετά τη λήξη πολύχρονων συμβολαίων παραχώρησης της διαχείρισης σε ιδιωτικές εταιρείες. Όπου η συμμετοχή της κοινωνίας στη διαδικασία αυτή ήταν πιο ενεργή, η επαναδημοτικοποίηση σηματοδότησε και τη θέσμιση πολιτικών συμμετοχικής διακυβέρνησης των υδάτινων πόρων και δικτύων.
Σε πόλεις όπως το Παρίσι, η Γκρενόμπλ, η Τεράσα (τρίτη μεγαλύτερη πόλη της Καταλονίας), το Δ.Σ. των νέων δημοτικών επιχειρήσεων ύδρευσης αποτελείται από το τρίπτυχο «πάροχος νερού, δήμος, οργανωμένη κοινωνία». Στο επίκεντρο του συνεργατικού αυτού πλαισίου διακυβέρνησης βρίσκεται τόσο η διασφάλιση του δημόσιου χαρακτήρα του νερού όσο και η διαχείρισή του ως κοινού φυσικού πόρου, δίνοντας έμφαση στη συμμετοχή των πολιτών. Η τελευταία έχει λάβει τη μορφή Παρατηρητηρίων Νερού. Αυτά συνιστούν χώρους συμμετοχής στη διαμόρφωση προτάσεων και πολιτικών για το νερό από κινήματα πόλης, περιβαλλοντικές οργανώσεις, συνδικαλιστικούς, επαγγελματικούς και επιστημονικούς φορείς. Επίσης αποτελούν τους εκπροσώπους των πολιτών/κατοίκων στα Δ.Σ. των δημοτικών επιχειρήσεων ύδρευσης, προσφέροντας έτσι τη δυνατότητα ελέγχου του παρόχου νερού.
Η σύσταση τόσο των Δ.Σ. όσο και των Παρατηρητηρίων Νερού αλλά και το βάρος των τελευταίων στα πρώτα διαφέρουν, αντανακλώντας τους κατά τόπους συσχετισμούς. Συνεργασία δεν σημαίνει αναγκαστικά ταύτιση απόψεων ή πολιτικών, με τις εντάσεις και προκλήσεις να είναι μόνιμα παρούσες. Όμως το άνοιγμα της διαχείρισης των υδάτινων πόρων και δικτύων και η αυτόνομη οργάνωση των Παρατηρητηρίων Νερού σε συμμετοχική και ισότιμη βάση σπάνε το μονοπώλιο (και τον αποκλεισμό) στην άσκηση πολιτικών νερού, το στηριγμένο σε μια τεχνοκρατική και οικονομίστικη λογική ζημιάς-οφέλους. Όπως έλεγε το σύνθημα της προσπάθειας στο Παρίσι που μας καλεί «Να σκεφτούμε το νερό πέρα/έξω από τους σωλήνες!».
Εκτός από τα Παρατηρητήρια Νερού, έχουν προκύψει ποικίλες άλλες μορφές συμμετοχής και αντιπροσώπευσης των πολιτών. Στην Ουαλία η εταιρεία ύδρευσης είναι περιορισμένης ευθύνης (χωρίς μετόχους και μερίσματα) και η διοίκησή της εκλέγεται από τα μέλη τής Glas Cymru (από 50 έως 200) και είναι υπόλογη σε αυτά. Μέλος μπορεί, μέσα από συγκεκριμένη διαδικασία, να γίνει κάθε πολίτης. Στην Ολλανδία, η χώρα έχει διαιρεθεί σε 21 «υδάτινες» περιφέρειες, με τις διοικήσεις τους να είναι υπόλογες απευθείας στους πολίτες, αφού εκλέγονται από αυτούς ανά τετραετία. Επίσης, στις Ιταλικές Άλπεις λειτουργεί, εδώ και «αιώνες», ένα ολόκληρο συνεργατικό κοινοτικό δίκτυο ύδρευσης, κυρίως των προτεσταντικών κοινοτήτων της περιοχής.
Πέρα από τον Ατλαντικό, στις ΗΠΑ, λειτουργούν πάνω από 3.000 συνεταιρισμοί αρδευτικού κυρίως νερού, ζωντανή κληρονομιά του «New Deal». Επίσης, η Λατινοαμερικανική Συνομοσπονδία Κοινοτικών Οργανισμών Υπηρεσιών Νερού και Αποχέτευσης υπολογίζει ότι 145.000 οργανισμοί κοινοτικής βάσης προσφέρουν νερό σε περίπου 70.000.000 ανθρώπους στην υποήπειρο αυτή. Αντίστοιχα παραδείγματα βρίθουν σε χώρες της Αφρικής και της ινδικής υποηπείρου, ως μέθοδοι αντιμετώπισης -και αποτέλεσμα- της έλλειψης επαρκών δημόσιων υποδομών ύδρευσης και αποχέτευσης. Ωστόσο, δεν πρέπει να υποτιμάται η διαφορετική αντίληψη για, και σε σχέση με, το νερό που χαρακτηρίζει πολλές από αυτές τις προσπάθειες, που κινούνται πέρα από μια «αναπτυξιακή» και ανθρωποκεντρική μόνο ματιά. Το Εθνικό Δίκτυο Κοινοτικών Υδραγωγείων της Κολομβίας στη δική του νομοθετική πρόταση για το νερό (Ley Propia, 2016) διακρίνει τρεις διαστάσεις του δικαιώματος σε αυτό: την ιδιωτική, τη συλλογική και το δικαίωμα στην αυτοδιάθεση του νερού, που αφορά και έναν διαφορετικό πολιτισμό και σχέση συμβίωσης με το νερό.
Όσο και αν φαίνεται ασυνήθιστο, οι θεσμοί και τα δίκτυα συνεργατικής και κοινοτικής διαχείρισης του νερού είναι εξίσου διαδεδομένα όσο τα μοντέλα κρατικής και ιδιωτικής διαχείρισης. Δημόσιο νερό δεν σημαίνει κατ’ ανάγκην κρατικό, αν και η συνταγματική κατοχύρωση του νερού ως αναπαλλοτρίωτου δικαιώματος είναι ο θεμελιώδης πυλώνας για όποια συμμετοχική και δημοκρατική διαχείριση των υδάτινων πόρων και δικτύων.
* Ο Χρήστος Γιοβανόπουλος είναι υποψ. διδάκτωρ Κοινωνικής Ανθρωπολογίας στο Vrije Universiteit Amsterdam, συνεργάτης του προγράμματος Cultural HIDRANT-UIA του Δήμου Χαλανδρίου.
Σύνδεσμοι
[1] Σύνθημα του κινήματος για τη δημοτικοποίηση του δικτύου ύδρευσης και για τη δημοκρατικοποίηση της διαχείρισής του στην Τεράσα, Καταλονία.
[2] Kishimoto S. & Petitjean Ol., 2017, Reclaiming Public Services: How cities and citizens are turning back privatization, TNI