5. Αθώοι και οι δράστες και τα θύματα;
Στα αστυνομικά οι ήρωες μοιάζουν με αυτούς του Έντγκαρ Άλαν Πόε στο Αλ Ααραάφ, δηλαδή ούτε τόσο καλοί, ούτε τόσο κακοί [145].
Οι αντικανονικοί [irregulars] των δρόμων [146], οι γυναίκες θύματα στο domestic noir [147], οι διάφοροι στερεοτυπικοί εγκληματίες [148], οι στιγματισμένοι με τις έμφυλες ταυτότητες [149], αλλά και γενικότερα οι μονόχνοτοι χαρακτήρες [150] εμπλέκονται σε καταστάσεις με αυτο-ετερο-καταστροφικές δι-αντι-δράσεις, όπου η ενόρμηση του θανάτου κυριαρχεί [151]. Μερικοί εγκληματίες, ενώ ‘δεν αξίζουν ούτε ένα δάκρυ’ [152], ούτε καν δικαιοσύνη [153], πανικοβάλλουν τον αναγνώστη με την επικίνδυνη περιθωριακότητά τους [154], την οργή, το θυμό [155] και το μίσος τους [156]. Άλλοι πειθαρχημένοι ακραίοι [157], ανήκοντες σε συμμορίες [158] ή και serial killers [159], διαμορφώνουν ένα ζοφερό τοπίο. Ήρωες που δεν αντέχουν να φανερώσουν τις κρυφές αμαρτίες τους, άλλοι που συνδυάζουν το μοιραίο με τον τρόμο [160].
Είναι γνωστό ότι ο εγκληματίας παράγει την αστυνομική/εγκληματική λογοτεχνία [Μαρξ, Εγκώμιο του εγκλήματος] και ότι η αστυνομική/εγκληματική λογοτεχνία συνιστά ‘’ιριδίζουσα αντανάκλαση της ζωής’’ [161], γι’ αυτό και το story συνήθως τελειώνει με την επαναφορά του φανταστικού στο επίπεδο του πραγματικού [162].
Έτσι το ερώτημα μένει μετέωρο: ο αφηγητής, η φαντασίωση του συγγραφέα [163] ή η πραγματική ζωή καθορίζει τελικά το αστυνομικό; [164] Το πότε ‘η ζωή βρωμάει θάνατο’ [165] και βασικός παίκτης είναι η τύχη [166] το αποφασίζει η μυθοπλασία ή οι τραυματικές εμπειρίες των ανθρώπων μέσα σ’ ένα παθολογικό περιβάλλον; [167] Το τέρας είναι μέσα μας ή καιροφυλακτεί κάπου έξω; [168]
Ο φόβος του θανάτου [ίσως και της ζωής], οι παγίδες του λογοτεχνικού τρόμου, η αυτολύπηση κι αυτομομφή των ηρώων, οι ‘τερατογενέσεις’ της καθημερινότητας [169], οι συνεχείς μεταμορφώσεις/παραμορφώσεις άλλοτε εμπνέουν κι άλλοτε κατατρύχουν τον συγγραφέα. Η ‘πληρωμή των λαθών’ δεν εκπηγάζει από τη φαντασία του συγγραφέα, αλλά από την ίδια την αληθινή ζωή των ηρώων και τη διαχείριση των κρίσιμων καταστάσεων. Τα λάθη και τα πάθη μεταμορφώνουν τους ανθρώπους. Οι ήρωες του αφηγήματος δεν είναι πάντοτε και οι ‘καλοί’ ήρωες στην πραγματική ζωή.
Το συγγραφικό ήθος πολλές φορές συγχέεται με το ήθος των πρωταγωνιστών. Ας μην ξεχνάμε ότι το τραγικό και το ανθρώπινο συνυπάρχουν συχνά στο ίδιο υποκείμενο. Το χθεσινό δίκιο εύκολα μετουσιώνεται σε σημερινές ενοχές [170] ή το αντίστροφο. Το υπαρκτό και το ανύπαρκτο [171] συγχωνεύονται σε μία φανταστική [σκοτεινή;] πραγματικότητα, με συνέπεια ο συγγραφέας ν’ αναλίσκεται σε ‘αποθαμένους μονολόγους’ [172] ή να κινείται με βάση μία ‘ηθική της παρηγορίας’ [173].
Η αλήθεια κάθε ιστορίας [174] κρύβει αιτίες και νοήματα, τα οποία το νουάρ, ως ‘είδος ρεαλιστικό’ [175], αποκρυπτογραφεί κι ακτινογραφεί χωρίς να χάνεται σε ατέρμονες κι αδιέξοδες ψευδαισθήσεις [176]. Ακόμα κι αυτοί που ισχυρίζονται ότι το αστυνομικό είναι ένα ‘υπόγειο’ μυθιστόρημα [177], επειδή αφορά σε ιστορίες που διαδραματίζονται στα έγκατα της ψυχής, στα όρια της λογικής [178], ακόμα κι όσοι πιστεύουν ότι στα αστυνομικά ο φόνος ταυτίζεται με την εξιλέωση [179], ακόμα και οι συγγραφείς απόκρυφων ιστοριών [180] ή οι επιτηδευμένα μυστηριομανείς [181] οφείλουν να ορίζουν τόσο το Κακό [182], όσο και τους κακούς [183] και να τα συσχετίσουν με την ανθρώπινη μοίρα [184].
Αν υπάρχει ‘ποίηση’ στο αστυνομικό [185], αν υπάρχει μαγεία [μαύρη ή λευκή;] [186], τότε θα πρέπει ν’ απορρέει από τη φιλοσοφία και την αισθητική του κειμένου [187]. Εκεί όμως ελλοχεύουν οι κίνδυνοι. Ο κοσμοπολιτικός δυναμισμός της αστυνομικής λογοτεχνίας δεν πρέπει ν’ ανοίξει την πόρτα στην αντιφατικότητα, τη μεγαλοστομία, την αναμάσηση, τη νοσταλγία και τη δαιμονοποίηση του χθες [188], τις προσωπικές ιστορίες που εξωραΐζουν ή κακοφορμίζουν [189]. Από την άλλη, η λογοτεχνία της εσωστρέφειας [ό,τι συμβαίνει στο μικρόκοσμό μας], εν είδει οιονεί-δημοσιογραφίας [190], καταλήγει σε αφηγήσεις-κάτοπτρα ή σε καταστάσεις-παλίμψηστου [191] ή σε αλληγορικές μεταπλάσεις της αυτοβιογραφίας των συγγραφέων [192]. Η συνάντηση του Δάντη της Κόλασης με τον Κάφκα της Δίκης [193], οι περγαμηνές του Δία με τις μυστικές γραφές [194], οι μικροί δαίμονες που τροφοδοτούν την πύρινη Κόλαση [195] νομίζω ότι τραβάνε το αστυνομικό στα άκρα και προκαλούν σύγχυση στον αναγνώστη ως προς το τι [θα μπορούσε να] υπάρχει στη ζωή και τι φαντασιώνεται μόνον ο συγγραφέας.
6. Τελικές [;] σκέψεις
Η πολυμορφία του αστυνομικού μυθιστορήματος -κι ιδίως του νουάρ- κινείται πέριξ του άξονα μιάς περιγραφικής αλλά όχι φανταστικής λογοτεχνίας [ό,τι κι αν σημαίνει αυτό] [196]. Από την άλλη, το αν το αστυνομικό είναι λαϊκό ανάγνωσμα [197] ή προλεταριακή τέχνη [198] ή το αν εκφράζει την έμμεση επιστημονικοποίηση της λογοτεχνίας [199] έχει απασχολήσει τους συγγραφείς και τους θεωρητικούς, όχι μόνο στην Ελλάδα. Το βαλκανικό [200], το νοτιοευρωπαϊκό [201], το αντισκανδιναβικό [202], το μεσογειακό [203], το βορειομεσογειακό [204] συνιστούν παραλλαγές ενός κοινού μοτίβου: το Κακό σε όλες του τις εκδοχές και εκφάνσεις σε όλους τους τόπους και χρόνους. Από τη μινιμαλιστική αφήγηση στο πλαίσιο της τέχνης της έλλειψης [an art of ellipsis] [205] έως τα πολυσέλιδα ογκώδη αστυνομικά μυθιστορήματα [με αρκετές άχρηστες σελίδες] η απόσταση είναι μεν μεγάλη αλλά κι ενδεικτική μιας αμφιλεγόμενης τάσης: να τα πούμε όλα γιατί τα γνωρίζουμε όλα [;].
Αν έτσι σκέφτεται ο συγγραφέας αναρωτιέμαι πως είναι δυνατό να είμαστε εμείς οι απλοί αναγνώστες και θεατές των ανθρώπινων δραμάτων, των ένοχων και των αθώων, των λογικών και των παραλόγων, αδιάφοροι μπροστά στην αγωνία της ελευθερίας μας, της συνείδησής μας, της θέλησης για δύναμη κι εξουσία;
Όταν η τέχνη υπερνικά την αποξένωση [206] κι όταν ο λογοτέχνης υπερβαίνει τον εαυτισμό του [δηλαδή τη σχέση εαυτού προς εαυτόν] [207], αποζητώντας το βλέμμα του άλλου, δηλαδή την κριτική του αναγνώστη πέραν των εξιδανικεύσεων, τότε μόνον το αστυνομικό αποκτά βάθος. Τόσον ο κριτικός αναγνώστης του αστυνομικού [208], όσο κι ο λάτρης του είδους [209] αναζητούν χαρακτήρες ανθρώπων, οι οποίοι έχουν εμπλακεί στα δίκτυα της [κακής] μοίρας [210] κι όχι ηλεκτρονικά μυστήρια και βιονικούς υπερ-ήρωες.
Αυτό ίσως παρασύρει και τον συγγραφέα. Αντίθετα δηλαδή με την άποψη του Ευριπίδη ‘Οι Θεοί δρώσι κακά, ουκ εισί Θεοί’, οι αστυνομικοί συγγραφείς επιδιώκουν να γίνουν διάσημοι ακριβώς διότι περι-γράφουν το Κακό, καμμιά φορά δοξολογώντας και τον δράστη ή παραδοξολογώντας με κοσμολογικούς[;] ονειρισμούς.
Έτσι από -για πολλούς- ‘θεραπευτικό’ ανάγνωσμα, το αστυνομικό γίνεται ‘ηθικολογικό’ ή φαντασιόπληκτο, γεγονός που νομίζω ότι θα του στερήσει τη δική του αθωότητα.
7. Ανοικτά ερωτήματα
Η αστυνομική δημιουργική γραφή και ανάγνωση συμμετέχει στη λογοτεχνική εκπαίδευση εάν κι εφόσον η αφηγηματολογία μεταπλάθει τις αναπαραστάσεις σε πραγμάτωση του γραπτού λόγου, δηλαδή συνδυάζει την εγκληματολογική θεωρία με την αστυνομική πλοκή χωρίς φτηνές εκλαϊκεύσεις, όπου το φαντασιακό και το λογικό ποτέ δεν συγκρούονται και σπάνια αλληλοαναιρούνται. Μία λογοτεχνία των κινδύνων και της [αν]ασφάλειας, ακόμα κι αν παρουσιάζεται ως υπαινικτική, πρέπει να κινείται ανάμεσα στην αθωότητα και συνενοχή, όχι μέσα από λογοπαίγνια ή απροσδόκητους συνδυασμούς περιστάσεων και καταστάσεων ή ψυχολογικών αναδράσεων ή συμπερίληψης Καλού/Κακού, αλλά μέσω μιας στέρεης και συνεκτικής επιχειρηματολογίας.
Η αστυνομική λογοτεχνία πρέπει να είναι καταρχήν λογοκρατούμενη, παρότι γενετικά μυθοπλαστική, αλλά και να προβαίνει στις αναγκαίες ‘παραβατικές λοξοδρομήσεις’ [211], δίχως να περνάει τα όρια του πραγματικού. Οι εικόνες θα προκύπτουν μέσα από τη ζωντανή κίνηση των πρωταγωνιστών κι όχι από στείρες περιγραφές του όποιου περιβάλλοντος ή από εξωγήινα όντα. Ακόμα κι αν ‘η γλώσσα είναι ατάσθαλη’ [212] το αστυνομικό δεν πρέπει να χαρακτηρίζεται από ‘μιαρές λέξεις’ [213], από γραφή δίχως ευαισθησία [παρά την ακρότητα πολλών φόνων] [214] ή από εξειδικευμένες γνώσεις κι αλγόριθμους θεωρητικών κατασκευών.
Στο σημείο αυτό ολοκληρώνεται το άρθρο. Θα υποκύψω όμως στον πειρασμό να θέσω ορισμένα ερωτήματα [εις εαυτόν και αλλήλους]:
- Ο αστυνόμος/ντετέκτιβ στο μυθιστόρημα είναι τιμωρός ή εγγυητής της ορθής απονομής της Δικαιοσύνης; [215] Εκφράζει την παρακμή ή την αντίδραση σε αυτήν; Την υπαρξιακή φθορά/αγωνία [216] ή τις ενοχές/εμμονές σε προσωπικά τραύματα θανάτου [217] ή την περιήγηση τύψεων στην κόλαση του περιθωρίου; [218]
- Το ανθρώπινο στοιχείο υπάρχει και λαμβάνεται υπόψη ή μήπως η κοινωνική, πολιτική και αμιγώς αστυνομική προσέγγιση προκρίνεται; Ποια είναι η οπτική γωνία λήψης του εγκλήματος; Πώς ισορροπεί ανάμεσα στο μύθο, την ιστορία, τη λογική και το ποινικο-ηθικό σύστημα; Τελικά το αστυνομικό είναι πρωτίστως κείμενο χαρακτήρων σε οριακά διλήμματα ή όχι; [219]
- Το ‘τι διαφορετικό είναι αυτό που συνέβη στο αστυνομικό σε σχέση με παρόμοιες καταστάσεις’ [220] θεμελιώνεται σε αξιώματα και γενικής ισχύος αλήθειες [221] ή σε in concreto ανα-λύσεις; Αν υπάρχει κάτι κοινό, αυτό είναι οι παρορμήσεις, τα prima mobilia της ανθρώπινης ψυχής [222] ή η ακατανόητη δύναμη της [αυτο]καταστροφής, η διαστροφή της φύσης [223], ο δαιμονισμένος πόθος; [224]
- Ποιος υπνωτίζει τον αναγνώστη και πώς; Ποιος προδίδει το κείμενο και γιατί; Ποιος αναλίσκεται στην ανιαρή γραμμική εξέλιξη των γεγονότων και για ποιο λόγο; Ποιος εκφράζει τις ηθικές αξίες: ο αστυνόμος ή ο εγκληματίας; [225] Ποιος είναι ο άγγελος-φύλακας των αθώων κι αόρατων θυμάτων; [226]
- Από ποια άραγε στιγμή αρχίζει ο αναγνώστης να μιλάει με τον εαυτό του για το αστυνομικό ή και για τον συγγραφέα του; [227] Ο διάλογος γίνεται με τα πεπερασμένα γνωσιακά όρια του ανθρώπου, με το ανέφικτο παρελθόν, με τα σύμβολα, με τις συνέπειες του τέλους; [228]
- Η ηθική επιείκεια, ως απόσταγμα του αστυνομικού μυθιστορήματος [229], συνδυάζεται με απλοϊκές και μονοσήμαντες ερμηνείες του εγκλήματος και των ενοχών; Ένα είδος γοητευτικού αλλά ανεδαφικού ‘Εύρηκα’ του συγγραφέα, ο οποίος αισθάνεται πως έχει ως αποστολή ν’ ανακαλύψει αλήθειες σ’ ένα άλυτο παιχνίδι ακραίων ψυχισμών;
- Τελικά ποιος επηρεάζει ποιόν στο αστυνομικό; Η Ιστορία εξιχνιάζεται μέσω των αστυνομικών ιστοριών; [229] Κι αν ναι, ποιο είναι το Μυθιστόρημα-Δέντρο [romanbaum] [230], η μήτρα της ‘αλήθειας’;
Καταληκτικά η άποψη ότι όλος ο κόσμος έχει μετατραπεί σ’ ένα μεγάλο μαύρο μυθιστόρημα απόπου αντλούν έμπνευση οι συγγραφείς, το βρίσκω απλοϊκό ή έστω μονοδιάστατο επιχείρημα [231]. Άλλωστε η όποια λύση ενός εγκλήματος δεν επαναφέρει την κοινωνική ισορροπία στο σύνολό της. Το τρίπτυχο ‘σύγκρουση [μέσω εγκλήματος]-ουτοπία [μέσω προβολής μιας ηθικής κοινωνίας]-σωτηρία [μέσω της Δικαιοσύνης] [232] παραμένει σταθερό εδώ και αιώνες. Το ίδιο ισχύει με τον συγγραφέα που κυνηγάει τους ήρωές του και με τους ήρωες που κυνηγάνε τον συγγραφέα τους. Το Κακό, για άλλους ως πρωτεύον κίνητρο και γι’ άλλους ως αναπόσπαστο μέρος του βίου, αλλά κι ο συγγραφέας ως διαλεγόμενος με δαίμονες, δεν μπορεί να εκφράζουν τη σύγκρουση δύο ή περισσότερων κόσμων, μέσω συλλογικών φαντασιακών αναπαραστάσεων αθωότητας κάποιων έναντι άλλων [233]. Οφείλουν να υιοθετούν τη μαγεία της μυθοπλασίας, χωρίς φτιασιδώματα ιδεολογικού χαρακτήρα και πολιτικού κινήτρου, πέραν κι έξω από το δημόσια και κοινωνική ειρήνη [234]. Το φάρμακο της ποίησης στην τέχνη της απελπισίας δεν μπορεί να είναι ένας ιδιότυπος ιδεολογικός ψυχαναγκαστικός ρεαλισμός. Μιας κι αναφερόμαστε στον ρεαλισμό κρίνουμε αναγκαίο αφενός να τεθούν καθαρά τα όρια ανάμεσα στην αστυνομική λογοτεχνία και στην επιστημονική φαντασία [235] κι αφετέρου ν’ αποφευχθεί η παγίδα της λεγόμενης fake λογοτεχνίας [236], των ψεύτικων εμπειριών, βιωμάτων και μαρτυριών ή των πλαστών απομνημονευμάτων κι επινοημένων εξομολογήσεων από συγγραφείς χωρίς αίσθηση ηθικής και δεοντολογίας [237]. Η συγγραφική νεύρωση του ‘Είμαι Εγώ’ δεν έχει θέση στο αστυνομικό μυθιστόρημα γιατί το εξωτερικό περιγραφικό στοιχείο [αίτια, συνθήκες, καταστάσεις] είναι εξίσου σημαντικό με το εσωτερικό ψυχικό στοιχείο [προσωπικές απόψεις, έμμονες ιδέες ή αρνητικά βιώματα του συγγραφέα] [238].
Με αυτά και με αυτά ο Σέρλοκ Χόλμς ξαναγεννιέται [239], ο νέος Ηρακλής Πουαρό ξαναεμφανίζεται στις οθόνες [240], ο Έλληνας Φιλίπ Μάρλοου [241] ξαναδίνει ώθηση στο νουάρ. Κι όμως το ερώτημα μένει ανοικτό: με το μυαλό του [Βρετανού] ή με το πιστόλι [του Αμερικάνου] [242] θα πορευθούν οι νέοι ντετέκτιβς των νέων αστυνομικών αφηγημάτων; Κι επίσης, οι συγγραφείς ή οι ήρωές τους θα θέσουν τα νέα όρια για μιαν ‘άλλη’ ηθική της ζωής [243], για μια νέα λογοτεχνία ‘των καλών’ [244]; Κι εντέλει, είναι άραγε έτοιμοι οι Έλληνες συγγραφείς/εγκληματολόγοι να υπηρετήσουν ένα είδος που απαιτεί όσο ποτέ άλλοτε καλή γραφή [ώστε να θεωρείται λογοτεχνία], με μοντέρνα υλικά [ώστε να αρέσει], αλλά και με ιδιαίτερη αυθεντικότητα [ώστε ν’ αντέξει στη φθορά του χρόνου], χωρίς ν’ αντιστρέφει το βέλος του χρόνου] [245] και δίχως να χαρακτηρισθούν οι νεότεροι συγγραφείς ως μέλη της ‘Σχολής του έλκους’ [246];
Ίδωμεν...
Υποσημειώσεις - Παραπομπές
[145] Ε. Λωβριέρ, οπ.π., 59 - Μολονότι πολλοί πιστεύουν ότι οι ‘αόρατοι εγκληματίες’ ανήκουν στις ανώτερες τάξεις, το έγκλημα είναι δια-ταξικό φαινόμενο βλ.Georges Simenon, Το υπόγειο του Ματζέστικ, μτφ. Αργ. Μακάρωφ, Άγρα 2018 - πρβλ. Π. Τατσόπουλος, Οι δολοφόνοι της μνήμης, Νέα 26-27/1/19
[146] Τ. Μιχαηλίδης / Α. Μιχαηλίδης, οπ.π., 12
[147] Χ. Παπαδημητρίου, Από τη femme fatale στη Σίβαν Κλαρκ, Πολάρ-1/2018, 19
[148] οπ.π., 17
[149] Μιρ. Βατικιώτη, Έμφυλες ταυτότητες και αναπαραστάσεις της ΛΟΑΤ κοινότητας στην αστυνομική λογοτεχνία, Πολάρ-1/2018, 22
[150] Ευτ. Γιαννάκη, Μεταμοντερνισμός και στερεότυπα στην αστυνομική αφήγηση, Πολάρ-1/2018, 20-21
[151] Μ. Αϊζενστάιν-Αβέρωφ, Από την τέχνη της τοξοβολίας στην τέχνη της ψυχανάλυσης, μτφ. Τ. Βεκαρέλλα, επιμ. Θ. Χατζόπουλος, Γαβριηλίδης 2018
[152] Ζαν Κλοντ Ιζζό, Το μαύρο τραγούδι της Μασσαλίας, μτφ./επιμ. Ριχ. Σωμερίτης, Πόλις 1999, 40
[153] οπ.π., 75
[154] οπ.π., 55
[156] οπ.π., 70, 260 - Του ίδιου, Το τσούρμο, μτφ. Αλ. Εμμανουήλ, οπ.π., 326, 337
[157] Φ. Φιλίππου, Βρώμικα παιχνίδια κατασκόπων [παρουσίαση βιβλίου Αρτούρο Περέθ-Ρεβέρτε, Φαλκό, μτφ. Τ. Σπερελάκη, Πατάκης 2018], Βήμα 29/7/18
[158] Ευτ. Γιαννάκη, Πόλη στο φως, Ίκαρος 2018 - Bill Beverly, Ντόντζερς, μτφ. Α. Αποστολίδης, Στερέωμα 2018
[159] Μίρκο Ζιλάν, Έτσι σκοτώνουν, μτφ. Μ. Οικονομίδου, Πατάκης 2018 - βλ. και Γρ. Αζαριάδης, Στο μυαλό ενός σίριαλ κίλερ, Βιβλιοδρόμιο 1-2/12/18
[160] Ε. Α. Πόε, Ο άνθρωπος του πλήθους, οπ.π., 353 - Του ίδιου, Μετζενγκερστάιν, οπ.π., 402
[161] Γ. Νικολόπουλος, οπ.π., 409 [αναφερόμενος στο βιβλίο του Enrico Ferri, Les criminels dans l’art et la litérature, trad. E. Lourent, Félix Alcan, Paris 1908]
[162] οπ.π., 413
[163] Ζ. Κλ. Ιζζό, Soléa, οπ.π., 561
[164] Ουμπέρτο Έκο, Το κοιμητήριο της Πράγας, μτφ. Έφη Καλλιφατίδη, 6η εκδ., Ψυχογιός 2011, 15
[165] Ζ. Κλ. Ιζζό, οπ.π. ,573, 615
[166] οπ.π., 735
[167] Κ. Μαγνής, Ο δολοφόνος είναι ο συγγραφέας [παρουσίαση βιβλίου Κ. Λογαρά, Τα πουλιά με το μαύρο κολάρο, Καστανιώτης 2017], Πόρφυρας 167/2018, 151-152
[168] Ν. Κουρμούλης, Το τέρας μέσα μας [παρουσίαση βιβλίων Stephen King], Βιβλιοδρόμιο 29-30/12/18
[169] Θ. Νιάρχος, Τα ‘τέρατα’ υπάρχουν παντού [παρουσίαση βιβλίο Β. Ηλιοπούλου, Το τέρας στο μετρό, Πατάκης 2017], Βιβλιοδρόμιο 21-22/7/18
[170] Robert Seethaler, Μια ολόκληρη ζωή, μτφ. Γ. Καλιφατίδης, Utopia 2017
[171] Ι. Καρυστιάνη, Χίλιες ανάσες, Καστανιώτης 2018
[172] Κ. Κουτσουρέλης, Μελέτη ενεστώτος θανάτου [παρουσίαση βιβλίου Ντ. Σιώτη, Ωροσκόπια νεκρών, Καστανιώτης 2017], Βήμα Κυριακής 28/10/18
[173] Δ. Δουλγερίδης, Η ηθική της παρηγοριάς [παρουσίαση βιβλίου Michael Foessel, Ο καιρός της παρηγοριάς, μτφ. Μ. Μαντά, Πόλις 2018], Βιβλιοδρόμιο 13-14/10/18
[174] Ζ. Κλ. Ιζζό, Η τριλογία της Μασσαλίας, Πόλις 1999, 15
[175] Μάρκος Καρασαρίνης [συνέντευξη με Ερβέ Λε Κορ] ‘Το νουάρ είναι ένα είδος ρεαλιστικό’, Βήμα Κυριακής 30/9/18
[176] Δ. Μαρίνος [συνέντευξη με Μίκαελ Καρς Κρέφελ] ‘Γίνομαι πάντοτε ο δικηγόρος των ηρώων μου’, Καθημερινή 27-28/10/18
[177] Ν. Κουρμούλης, Ένα δέμα που έγινε φαινόμενο [παρουσίαση βιβλίου Sebastian Fitzek, Το δέμα, μτφ. Δ. Κανελλόπουλου, Διόπτρα 2018], Βιβλιοδρόμιο 15-16/9/18
[178] Ernesto Sabato,Το τούνελ, μτφ. Κλ. Σωτηριάδου, Μεταίχμιο 2017
[179] Στ. Χριστοδούλου, Τη μέρα που πάγωσε ο ποταμός, Καστανιώτης 2018 - Βλ. γενικότερα Γ. Πανούσης, Ο εγκληματίας στο έργο του Ντοστογιέφσκι, Νομική Βιβλιοθήκη 2012
[180] Γ. Πανούσης, Ένοχοι και ενοχές - Εγκληματολογικές επιστήμες και αστυνομικό μυθιστόρημα, γ΄ εκδ., Α. Σάκκουλας 2010, 104 - Χρ. Δερμεντζόπουλος / Ν. Φιλιππαίος, Λέοντος Γεράρδη, Το ακέφαλον πτώμα: Ένα αστυνομικό μυθιστόρημα Απόκρυφων του 1895, σε Περιλήψεις Συνεδρίου, οπ.π.
[181] Φ. Κατσάνος, Η μυστηριομανία του 19ου αιώνα στην Ελλάδα: Ιστορικές και θεωρητικές προσεγγίσεις, σε Περιλήψεις..., οπ.π.
[182] Γ. Πανούσης, οπ.π., 115 επ.
[183] Γ. Πανούσης, οπ.π., 290
[184] Georges Simenon, Ο Μαιγκρέ στους Φλαμανδούς, μτφ. Αργ. Μακάρωφ, Άγρα 2016
[185] Hervé Le Corre, Περνώντας τους λύκους για σκυλιά, μτφ. Γ. Καυκιάς, Εκδ. του Εικοστού Πρώτου 2017
[186] Ανδρέας Αποστολίδης, Βουντού και άλλες ιστορίες, Άγρα 2017 -M. Katzkrefeld, οπ.π.
[187] Χ. Ε. Μαραβέλιας, Ο Μαρξ και η μεγάλη λογοτεχνία, Το Δέντρο 222-223/18, 9
[188] Στέφαν Τσβάιχ, Ο κόσμος του χθες, μτφ. Αλεξία Καλανταρίδου - Τατιάνα Λιάνη, Printa 2006
[189] Αγγ. Κωβαίος, Η προσωπική μυθιστορία ως ιστορική μαρτυρία [παρουσίαση βιβλίου Aπ. Δοξιάδη, Ερασιτέχνης επαναστάτης, Ίκαρος 2018], Βήμα Κυριακής 9/12/18
[190] Βασ. Δρόλιας, Μυθιστόρημα, όπως μνήμη [παρουσίαση βιβλίου Thomas Wolfe, Περί χρόνου και ποταμού, μτφ. Γ. Λειβαδάς, Εξάντας 2018], Βιβλιοδρόμιο 10-11/11/18
[191] Gerard Genette, Παλίμψηστο: Η λογοτεχνία δευτέρου βαθμού, μτφ. Β. Πατσογιάννης, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης 2018
[192] Georges Simenon, Ο ένοικος, μτφ. Αργ. Μακάρωφ, Άγρα 2018
[193] Κατ. Σχινά, Όταν ο Δάντης συναντά τον Κάφκα [παρουσίαση βιβλίου Nicole Krauss, Δάσος σκοτεινό, μτφ. Ι. Ηλιάδη, Μεταίχμιο 2018], Βιβλιοδρόμιο 24-25/11/18
[194] Ε. Α. Πόε, Ο χρυσός σκαραβαίος, μτφ. Π. Ακριβός, επιμ. Αλ. Μωραΐτης, Ερατώ 2004
[195] Ηλίας Ιορδανίδης, Η περιπολία, εκδ. Συμπαντική διαδρομή, Θεσσαλονίκη 2016 - πρβλ. Μάικ Μακόρμακ, Κόκκαλα από ήλιο, μτφ. Π. Κεχαγιάς, Αντίποδες 2018
[196] Π. Χατζηγιαννάκης ,Νουάρ με οδηγό τη λογοτεχνία [παρουσίαση βιβλίου Fabio Stassi, Η χαμένη αναγνώστρια, μτφ. Δ. Δότση, Ίκαρος 2018], Βιβλιοδρόμιο 3-4/11/18 - πρβλ. Ν. Μπακουνάκης, Σεξ, διαφθορά και λογοτεχνία, Βήμα Κυριακής 7/10/18
[197] Χρ. Σπυροπούλου, Οι μικρές και μεγάλες στιγμές του ελληνικού αστυνομικού [παρουσίαση βιβλίου Φ. Φιλίππου, Ιστορία της ελληνικής αστυνομικής λογοτεχνίας, Πατάκης 2018], Kathimerini.gr 21/9/18 - βλ. επίσης Περιλήψεις Λ. Βαρελά, Θ. Κούγκουλα, Γεωργίας Λαδογιάννη, Σοφία Ντενέση, Αν. Τσαπανίδου, Στ. Χελιδώνη, σε Περιλήψεις Πρακτικών, οπ.π.
[198] Δ. Κόκορης, Μαρξισμός και νεοελληνική λογοτεχνία: Περιληπτική χαρτογράφηση, Το Δέντρο, οπ.π., 19
[199] Γ. Νικολόπουλος, οπ.π., 412
[200] Β. Δανέλλης, Γ. Ράγκος [επιμ.] BalkaNoir, Καστανιώτης 2018 - βλ. και Φ. Φιλίππου, Η νουάρ πλευρά των Βαλκανίων, Βήμα Κυριακής 12/8/18 - βλ. και Β. Δανέλλης / Γ. Ράγκος, BalkaNoir: Alive and kicking! Αποτελεί ,όμως σχολή;, Πολάρ-1, οπ.π-., 28-29
[201] Μ. Πιμπλής, Η μεγάλη αντεπίθεση της Νότιας Ευρώπης, Βιβλιοδρόμιο 14-15/7/18
[202] Απ. Βέκιος, Μυστικά θαμμένα μέσα στη φορμόλη [παρουσίαση βιβλίου Arnaldur Indridason, Φορμόλη, μτφ. Χ. Παπαδημητρίου, Μεταίχμιο 2018], Βιβλιοδρόμιο 15-16/9/18 - πρβλ. Δ. Δουλγερίδης ‘Η επιφάνεια της Σουηδίας κρύβει ρατσισμό’ [συνέντευξη και παρουσίαση Arne Dahl, Επτά μείον ένα, μτφ. Γρ. Κονδύλης, Μεταίχμιο 2018], Βιβλιοδρόμιο 29-30/9/18
[203] Γρ. Αζαριάδης, Βόρεια φαντάσματα, μεσογειακά νουάρ, Βιβλιοδρόμιο 15-16/12/18
[204] Γρ. Αζαριάδης, Στο μυαλό..., οπ.π.
[205] Έκφραση της Magny, σε Β. Δανέλλη, Αλμπέρ Καμύ: Ένας ‘Ξένος’ στην αστυνομική λογοτεχνία, CLM-2, Ιούνιος 2017, 92
[206] Ι. Γ. Κουτσάκος, Η αποξένωση στην ευρωπαϊκή σκέψη, Ταμασός 1980, 101 [ρήση Νίτσε]
[207] οπ.π., 114
[208] Μωρίς Αττιά, Δεν είμαι φανατικός αναγνώστης αστυνομικών μυθιστορημάτων, Πολάρ-2, οπ.π., 52-57
[209] Λυκ Μπολτάνσκι, Κάθε βράδυ διάβαζα Χόλμς ή Σιμενόν, Πολάρ-2, οπ.π., 58-60
[210] Αλεξ. Δερμεντζόγλου, Ποιητικός ρεαλισμός και η έννοια της μοίρας-το γαλλικό polar στον κινηματογράφο, Πολάρ-2, οπ.π., 62-65
[211] Κ. Μπούρας, Μία αναπόφευκτη αυτοκτονία, Νέα 22/12/18
[212] Γ. Σκαμπαρδώνης, Η ατάσθαλη γλώσσα, Νέα 20-21/10/18
[213] Π. Τατσόπουλος, Διπολική διαταραχή, Νέα 20-21/10/18
[214] Τ. Θεοδωρόπουλος, Η αναίσθητη γλώσσα, Καθημερινή Κυριακής 7/10/18
[215] Πέπη Ραγκούση, Λίγος Μαρής ακόμη, Νέα 11-12/11/17
[216] Φ. Φιλίππου, Η λίμνη, η Αθήνα, οι συμμορίες [παρουσίαση βιβλίου Χρ. Σπυροπούλου, Ταραγμένα νερά, Μεταίχμιο 2018], Βήμα 8/7/18 - Trevanian, Η λεωφόρος, μτφ. Κλ. Παπαμιχαήλ, Πόλις 2018]
[217] Max Porter, Η θλίψη είναι ένα πράγμα με φτερά, μτφ. Ι. Αβραμίδου, Πόλις 2018
[218] Νίκος Χρυσός, Καινούργια μέρα, Καστανιώτης 2018 - Trevanian, οπ.π. (σκιές)
[219] Μ. Αθανασίου [συνέντευξη με Στιούαρτ Νέβιλ], ‘Καλό αστυνομικό ίσον χαρακτήρες’, Καθημερινή Κυριακής 12/8/18
[220] Ε. Α. Πόε, Διηγήσεις, οπ.π., 48
[221] Ε. Α. Πόε, Το κλεμμένο γράμμα, οπ.π., 247
[222] Ε. Α. Πόε, Ο δαίμονας της διαστροφής, οπ.π., 421
[223] οπ.π., 423 επ.
[224] Ζ. Κλ. Ιζζό, Το τσούρμο, οπ.π., 357
[225] οπ.π., 381
[226] Δ. Νανούρης, Μη λες κουβέντα ,απλώς διάβαζε, ΕφΣυν 23-24/6/18
[227] Π. Μ. Ζερβός, οπ.π., 122
[228] Ε. Λωβριέρ, οπ.π., 79
[229] Nordic coolnes, Πολάρ-1, οπ.π., 50
[230] Στρ. Μυρογιάννης, Ίαν Ράνκιν και Γιάννης Μαρής - Η ιστορία ως κοινωνική κριτική στην αστυνομική λογοτεχνία, Πολάρ-1, οπ.π., 39-43
[231] Arne Dahl, Πολάρ-1, οπ.π., 59 - Charles Ardai, Ζούμε ξεκάθαρα σ’ έναν νουάρ κόσμο, Πολάρ-1, οπ.π., 82
[232] Χρ. Λάζος, Με το χρυσόδετο κλειδί της διαλεκτικής, Το Δέντρο, οπ.π., 49
[233] Πρβλ. Θεοδ. Πυλαρινός [επιμ.] Για τον Αντώνη Φωστιέρη - Κριτικά κείμενα, Αιγαίον, Λευκωσία 2017, 34, 63, 121, 180 - Κ. Μωκλαίρ, οπ.π., 25 επ., 28
[234] Πρβλ. Σίσσυ Αλωνιστιώτου [παρουσίαση βιβλίου Bogdan Teodorescu, Το στιλέτο, μτφ. Μ. Μητσός, Πόλις 2018], Καθημερινή Κυριακής 20/1/19
[235] David Harvey, Η κατάσταση της μετανεωτερικότητας, σε St. Hall, D. Held, A. McGrew, Η Νεωτερικότητα σήμερα, μτφ. Θ. Τσακίρης / Β. Τσακίρης, Σαββάλας 2003, 375
[236] Μικ. Χαρτουλάρη, Η fake λογοτεχνία ,δεκανίκι των fake news, νησίδες 9-10/2/19
[237] οπ.π.
[238] Ζαν-Ζακ Μπροσιέ, Ο Σαρτρ κριτικός της λογοτεχνίας ,Διαβάζω 127 / 25-9-85, 59-61
[239] Νεοκλής Γαλανόπουλος, Ο ιδιωτικός ντετέκτιβ, Καστανιώτης 2018 - βλ. και Φ. Φιλίππου, Ένας Έλληνας Άρθουρ Κόναν Ντόιλ, Βήμα Κυριακής 26/8/18
[240] Κοσμάς Βίδος, Τζον Μάλκοβιτς - Αυτός είναι ο νέος Ηρακλής Πουαρό!, Βήμα Κυριακής 24-25/11/18
[241] Μάρκος Κρητικός, Κάνε το σταυρό σου, Νεφέλη 2018 - βλ. και Φ. Φιλίππου, Ο Έλληνας Φίλιπ Μάρλοου, Βήμα Κυριακής 19/8/18
[242] Φ. Φιλίππου, Πουαρό και Άρτσερ, ιστορίες με ντετέκτιβς, Βήμα Κυριακής 28/10/18
[243] Χ. Σπυροπούλου, Η σύνδεση του θανάτου με τη ζωή [παρουσίαση βιβλίου M. Aisenstein-Αβέρωφ, Από την τέχνη της τοξοβολίας στην ΄τέχνη’ της ψυχανάλυσης, Γαβριηλίδης 2018], Καθημερινή Κυριακής 3/2/19
[244] Αλ. Σταμάτης, Ο άντρας της πέμπτης πράξης, Καστανιώτης 2018 - πρβλ. Φ. Φιλίππου, Η επιστροφή της Αγκάθα Κρίστι, Βήμα Κυριακής 3/2/19
[245] Κ. Χατζηνικολάου [παρουσίαση βιβλίου Daniel Clowes, Υπομονή, μτφ. Δ. Πολιτάκης, Οξύ 2018], Καθημερινή Κυριακής 20/1/19
[246] Για τους ηλικιωμένους ντετέκτιβς, βλ. Ν. Γεωργιάδης, Η ‘Σχολή του έλκους’, Πολάρ-1, 73 - για την αστυνομική λογοτεχνία της κρίσης βλ. Αριστ. Σαΐνης, Νωπό νουάρ εκδοτικό τοπίο, ΕφΣυν 2-3/2/19
Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Οδός Πανός», 188 / 2020, σσ. 103-121