Του Γιώργου Ν. Περαντωνάκη
Μέχρι πριν από 2-3 δεκαετίες στους απολογισμούς ή στις προτάσεις της εκάστοτε χρονιάς που έκαναν οι εφημερίδες, ανάμεσα στις κατηγορίες Ελληνική Πεζογραφία, Ξένη Πεζογραφία, Ποίηση, Δοκίμιο κ.λπ. βρισκόταν σταθερά και μια ξεχωριστή κατηγορία που ονομαζόταν «Ιστορικό μυθιστόρημα». Τα τελευταία χρόνια (πότε στ’ αλήθεια άλλαξε;) η κατηγορία αυτή αντικαταστάθηκε από το «Αστυνομικό μυθιστόρημα».
Για του λόγου το αληθές, η εφημερίδα «Το Βήμα» έχει ειδική στήλη, όπου ο ειδικός στον χώρο Φίλιππος Φιλίππου αναλύει και κρίνει την αστυνομική λογοτεχνία, εγχώρια και μεταφρασμένη. Την ίδια στήλη τηρεί πολύ καιρό τώρα κι εδώ στο bookpress.gr η συγγραφέας και μεταφράστρια Χίλντα Παπαδημητρίου, της οποίας οι παρατηρήσεις συνδέουν τις εξελίξεις στον διεθνή χώρο με την ελληνική παραγωγή. Αντίστοιχα, σε μη τακτικά διαστήματα η «Εφημερίδα των Συντακτών» έχει αφιερώσει δισέλιδες προτάσεις αστυνομικών μυθιστορημάτων, επιμελημένες από τον βιβλιοκριτικό Αριστοτέλη Σαΐνη.
Οι λογοτέχνες και οι αναγνώστες μαζί συνειδητοποίησαν ότι η σημερινή παγκόσμια κοινωνία –και η ελληνική μεταξύ άλλων– προσφέρει άφθονα παραδείγματα «ανώμαλης» συμπεριφοράς, τα οποία μπορεί να μελετηθούν και μέσω του σύγχρονου κοινωνικού μυθιστορήματος που είναι το αστυνομικό.
Γιατί συνέβη μια τέτοια μετακύλιση; Μήπως έπαψε να γράφεται Ιστορικό μυθιστόρημα; Όχι βέβαια· η ματιά του έλληνα είναι ακόμα και σήμερα στραμμένη προς το παρελθόν, είτε ως ένδοξο πεδίο υπερηφάνειας είτε σε μια νεότερη (νεωτερική και μετα-νεωτερική) αντίληψη ως πεδίο αναθεώρησης αντιλήψεων που τώρα τις βρίσκουμε και τις ξαναβρίσκουμε μπροστά μας.
Επομένως, η αναζήτηση των αιτίων γι’ αυτήν την εστίαση προς την αστυνομική λογοτεχνία οδηγεί –κατά τη γνώμη μου– σε δύο συμπεράσματα: αφενός, η ίδια η άνθιση του αστυνομικού αφηγήματος, τουλάχιστον από τη δεκαετία του ’90, είναι δεδομένη και αφετέρου η μετάθεση του ενδιαφέροντος από το παρελθόν στο κοινωνικό παρόν έκανε τα τέτοιου είδους αναγνώσματα πιο επίκαιρα. Οι λογοτέχνες και οι αναγνώστες μαζί συνειδητοποίησαν ότι η σημερινή παγκόσμια κοινωνία –και η ελληνική μεταξύ άλλων– προσφέρει άφθονα παραδείγματα «ανώμαλης» συμπεριφοράς, τα οποία μπορεί να μελετηθούν και μέσω του σύγχρονου κοινωνικού μυθιστορήματος που είναι το αστυνομικό. Το πτώμα κι ο γρίφος που αυτό επιβάλλει, η έρευνα και το άπλωμα των ενδείξεων σε διάφορες σκοτεινές κοινωνικές παραμέτρους είναι τόσο αναγνωστικά όσο και κοινωνιολογικά πρόσφορα τετράγωνα για να βαδίσουμε προς την ευρύτερη κατανόηση της κοινωνίας και των παθογενειών της.
Σ’ αυτό το πλαίσιο, θα στενοχωρήσω πολλούς, αν προτείνω ότι πλέον αυτή η έμφαση στο αστυνομικό αφήγημα καλόν είναι να σταματήσει, να πάψει δηλαδή να απασχολεί ως ειδική κατηγορία και να περιληφθεί απλά στην ευρύτερη πεζογραφία;
Κι αυτό το πιστεύω όχι επειδή παρατηρείται κάμψη στην ποσότητα παραγωγής του, αφού το σκανδιναβικό αστυνομικό μυθιστόρημα γράφεται και μεταφράζεται αθρόα, το μεσογειακό και ειδικότερα το ελληνικό δεν έχει ατονήσει, τα κλασικά και νεότερα γαλλικά και αμερικάνικα είναι πάντα της μόδας. Ούτε από την άλλη έπαψαν τα κοινωνικά προβλήματα να είναι φλέγοντα ή άλλαξε ο τρόπος με τον οποίο τα βλέπουμε, ώστε να αναδυθεί ένα άλλο είδος λόγου (ψυχολογικό μυθιστόρημα, δικαστικό, οικολογικό, μετααποικιοκρατικό κ.ά.).
Προτείνω να πάψουμε να ξεχωρίζουμε την αστυνομική λογοτεχνία, αλλά να την εξετάζουμε με τους ίδιους όρους με τους οποίους διαβάζουμε και μελετάμε την υπόλοιπη πεζογραφία μας.
Σε αντίθεση με όλα αυτά, τα οποία δεν αγνοώ, προτείνω να πάψουμε να ξεχωρίζουμε την αστυνομική λογοτεχνία, αλλά να την εξετάζουμε με τους ίδιους όρους με τους οποίους διαβάζουμε και μελετάμε την υπόλοιπη πεζογραφία μας. Κι αυτό το υποστηρίζω επειδή το είδος για το οποίο μιλώ δείχνει ότι δεν μπορεί να σηκώσει αισθητικά την πεζογραφία παραπάνω και μένει σε μια στάσιμη (με μικρές εξαιρέσεις) ποιότητα. Καμία –πλην ελαχίστων– ουσιαστική επανάσταση δεν έχει κάνει στους τρόπους γραφής, το ύφος σε πολλές περιπτώσεις είναι ουδέτερο, άχρωμο και επίπεδο, η αισθητική της γραφής παραγκωνίζεται προς όφελος της δράσης…
Με λίγα λόγια ο μέσος όρος της ποιότητας του αστυνομικού δεν είναι ανώτερος (μάλλον το αντίθετο) από την υπόλοιπη πεζογραφία και το κύμα που δικαιολογημένα το έφερε στο ρετιρέ της προσοχής μας πρέπει να πάψει να μας εντυπωσιάζει. Θα συνεχίσουν να γράφονται αστυνομικά, πολλά από αυτά θα είναι οξυδερκή από κοινωνικοπολιτική άποψη και αξιόλογα από λογοτεχνική, αλλά αυτό δεν αρκεί να τα ξεχωρίσει από τα υπόλοιπα μυθιστορήματα, τα οποία σε μέσους όρους αλλά και σε κορυφές είναι καλύτερα.
* Ο ΓΙΩΡΓΟΣ Ν. ΠΕΡΑΝΤΩΝΑΚΗΣ είναι διδάκτορας Νεοελληνικής Φιλολογίας και κριτικός βιβλίου.
Τελευταίο του βιβλίο, η «Βιβλιογραφία για τον Νίκο Καζαντζάκη» (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης).