Μια από τις πιο ενδιαφέρουσες πρόσφατες προσεγγίσεις αυτών των ερωτημάτων προσπαθεί να περιγράψει αυτές τις αλλαγές ως ανάδυση μιας «τεχνοφεουδαρχίας»
Παρότι στις οικονομικές ειδήσεις γίνονται συχνές αναφορές στα σκαμπανεβάσματα – της τάξης αρκετών δισεκατομμυρίων δολαρίων – της χρηματιστηριακής αποτίμησης των μεγάλων εταιρειών της ψηφιακής τεχνολογίας, συχνά δεν συζητάμε τους κοινωνικούς μετασχηματισμούς που συνεπάγεται η τεράστια επέκταση αυτού του κλάδου και κυρίως το τι σημαίνει γι’ αυτό που συνηθίσαμε να περιγράφουμε ως «καπιταλισμό».
Γιατί μιλάμε για μετασχηματισμούς που παραπέμπουν σε κάτι πιο βαθύ από τη μετατόπιση του επενδυτικού ενδιαφέροντος ή από την τεχνολογική εξέλιξη. Αρκεί να σκεφτούμε το πώς αποσπούν πρόσοδο από την κυρίαρχη θέση που κατέχουν μέσα στο ψηφιακό τοπίο και την τεράστια ικανότητα να επεξεργάζονται δεδομένα για την ψηφιακή συμπεριφορά μας, κάτι που σημαίνει και μία χωρίς προηγούμενο δυνατότητα καταγραφής και επιτήρησης όλων των πτυχών της ζωής μας (στον βαθμό που πλέον ελάχιστα πράγματα κάνουμε που να μη διαμεσολαβούνται, ως έναν τουλάχιστον βαθμό, ψηφιακά).
Μια από τις πιο ενδιαφέρουσες πρόσφατες προσεγγίσεις αυτών των ερωτημάτων προσπαθεί να περιγράψει αυτές τις αλλαγές ως ανάδυση μιας «τεχνοφεουδαρχίας». Και μια από τις πιο συνεκτικές παραλλαγές αυτής της θεωρίας διατυπώθηκε από τον γάλλο οικονομολόγο Σεντρίκ Ντιράν (Cédric Durand) στο βιβλίο του «Techno-féodalisme. Critique de l’économie numérique» (Τεχνοφεουδαρχία. Κριτική της Ψηφιακής Οικονομίας) που κυκλοφόρησε το 2020. Ο Ντιράν με σημαντικό έργο πάνω στις αντιφάσεις της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης αλλά και πάνω στην έννοια του πλασματικού κεφαλαίου (fictitious capital) στρέφεται τώρα στην ψηφιακή οικονομία. Ξεκινά με μια προσπάθεια να αποδομήσει την ιδιότυπη μυθολογία που διαμορφώθηκε γύρω από τις εταιρείες υψηλής τεχνολογίας, την ιδεολογία που υποστηρίζει ότι αντί για τεχνολογικά και οικονομικά μονοπώλια έχουμε να κάνουμε με δυναμικές start-up, που στηρίζονται στην πρωτοβουλία και την εφευρετικότητα, προάγουν μια πολύ πιο δημιουργική σχέση με την εργασία, προσφέρουν την ελπίδα ενός μέλλοντος διαρκούς καινοτομίας, τα οφέλη τους τα μοιράζονται περισσότεροι και συνολικά δείχνουν μια προοπτική προόδου. Μια ιδεολογία «καλιφορνέζικη», που προσπαθεί να παρουσιάσει την ανάπτυξη αυτών των εταιρειών ως μια προέκταση υποτίθεται του κοινωνικού και πολιτισμικού ριζοσπαστισμού της δεκαετίας του 1960.
Μονοπώλιο και επιτήρηση
Ο Ντιράν δείχνει ότι αυτό που συμβαίνει είναι κάτι διαφορετικό: η εντυπωσιακή επιστροφή της έννοιας του μονοπωλίου και του μονοπωλιακού ελέγχου σε τομείς της οικονομίας, η υποβάθμιση της εργασίας με διάφορους τρόπους, καθώς και η επέκταση ενός εντυπωσιακού μηχανισμού επιτήρησης της κοινωνικής ζωής. Κυρίως, όμως, θέλει να επιμένει στα χαρακτηριστικά που παραπέμπουν στην αναλογία με τη φεουδαρχία. Αυτά περιλαμβάνουν τον τρόπο που μπορούμε να μιλάμε για κατάκτηση του κυβερνοχώρου, το πώς συμβάλλει σε αυτό η ανάδυση ενός «καπιταλισμού της επιτήρησης» (με αναφορά και στον «κατασκοπευτικό καπιταλισμό» της Σοσάνα Ζούμποφ), καθώς και τη διαμόρφωση ψηφιακών «εδαφών» πάνω στα οποία μπορεί κανείς να δει τις ψηφιακές πλατφόρμες να λειτουργούν ουσιαστικά ως σύγχρονα φέουδα. Κρίσιμη διάσταση είναι η διαρκής δυνατότητα απόσπασης προσόδου, μέσα από τον έλεγχο των κρίσιμων διαδικτυακών κόμβων που έχουν πετύχει οι μεγάλες ψηφιακές εταιρείες, στοιχείο που επίσης παραπέμπει κατά τον Ντιράν σε μια «νεοφεουδαρχική» κοινωνική μορφή, ενώ στην ίδια κατεύθυνση κατατείνουν και οι πολλαπλές μορφές εξάρτησης που αναπτύσσονται μέσα σε αυτό το πεδίο. Αντίστοιχα, ο τρόπος που διαμορφώνονται άυλα εμπορεύματα όπως τα ψηφιακά δεδομένα και η σημασία που αποκτά η ιδιοκτησία και ο έλεγχός τους, επίσης σημαίνουν ότι έχουμε να κάνουμε περισσότερο με μορφές διαφορικής προσόδου, παρά με καπιταλιστικό κέρδος.
Οπως οι παλαιοί φεουδάρχες
Η θέση του Ντιράν έχει προκαλέσει συζητήσεις και έχει δεχτεί κριτικές. Ο Γεβγκένι Μορόζοφ, από τις σελίδες της New Left Review, θα ασκήσει κριτική στον Ντιράν υποστηρίζοντας ότι τα στοιχεία και οι μετασχηματισμοί που περιγράφει δεν επαρκούν για να μιλήσουμε για μετάβαση σε ένα νέο και διακριτό από τον καπιταλισμό τρόπο παραγωγής, στον οποίο οι μεγάλες εταιρείες της τεχνολογίας ουσιαστικά θα συμπεριφέρονταν όπως οι παλαιοί φεουδάρχες που απλώς αντλούσαν εισόδημα για την κυριότητα που είχαν π.χ. πάνω σε μια νεροτριβή.
Ο Ντιράν στην απάντησή του, πάλι στις σελίδες της New Left Review, επιμένει ότι παρότι αρκετές από τις αλλαγές που βλέπουμε στο σύγχρονο κόσμο σφραγίζονται από μια χωρίς προηγούμενο εμπορευματοποίηση όλων σχεδόν των πτυχών της ζωής, την ίδια στιγμή η έννοια της εμπορευματοποίησης δεν αρκεί για να περιγράψει τον τρόπο που οι επιχειρήσεις του Διαδικτύου διαχειρίζονται μεγάλα δεδομένα, καθώς στην πράξη κυρίως επενδύουν στον έλεγχο και το διανοητικό μονοπώλιο των μέσων κοινωνικοοικονομικού συντονισμού, αντλώντας σημαντική πρόσοδο με αυτό τον τρόπο. Ταυτόχρονα, υπογραμμίζει ότι μέσα σε ένα τοπίο όπου δεν υπάρχουν τομές στην παραγωγικότητα και όπου κεφάλαια κινούνται στη χρηματοοικονομική σφαίρα, μη βρίσκοντας επαρκώς κερδοφόρες επενδύσεις, έχουμε να κάνουμε με έναν δυσλειτουργικό καπιταλισμό, που ισοδυναμεί με οπισθοχώρηση ως προς τους όρους κοινωνικοποίησης.
Κρίση και μετάβαση
Τα ερωτήματα που θέτει ο Ντιράν δεν πρέπει να αντιμετωπιστούν ως θεωρητικά ή φιλολογικά, καθώς παραπέμπουν σε πραγματικούς μετασχηματισμούς. Ανεξαρτήτως του εάν θα θεωρήσουμε ότι έχουμε να κάνουμε με μια νέα αναδυόμενη κοινωνική μορφή ή με μια μετάλλαξη του καπιταλισμού, το σίγουρο είναι ότι οι κολοσσοί της ψηφιακής τεχνολογίας και του Διαδικτύου αποκτούν δυνατότητες ελέγχου σε κρίσιμες πλευρές όχι μόνο της οικονομίας αλλά και της κοινωνικής ζωής, δυνατότητες τουλάχιστον ανησυχητικές.