«Ο φόνος είναι χρήμα». Και ο αστυνόμος Κώστας Χαρίτος, διαυγής όπως πάντα, είναι εδώ για να μας εξηγήσει γιατί. Στην Αθήνα τo 2019, όταν oι ανισότητες ολοένα και μεγαλώνουν, η πολιτική ηγεσία αναστατώνεται από τους φόνους ξένων επενδυτών. Μοναδικό κοινό στοιχείο ένα τραγούδι.
Ο Χαρίτος, με την επιδέξια γραφή του Πέτρου Μάρκαρη, καλείται να εξιχνιάσει τα εγκλήματα που έγιναν κάτω από αδιευκρίνιστες συνθήκες. Η πόλη βράζει και ένα κίνημα γεννιέται. Το «κίνημα των φτωχών». Στο 13ο του μυθιστόρημα ο διεθνής συγγραφέας Πέτρος Μάρκαρης προσφέρει μια έκπληξη στους αναγνώστες του: ο αστυνόμος Χαρίτος δεν είναι ο μόνος πρωταγωνιστής. Άκρως γοητευτικό αστυνομικό βιβλίο που θα σας κρατήσει αμείωτο το ενδιαφέρον. Είχα πολλές απορίες όμως για το πως γεννήθηκε αλλά και για το πως βλέπει ο συγγραφέας Πέτρος Μάρκαρης την τρέχουσα επικαιρότητα. Και γι αυτό αρχίσαμε να συζητάμε. Κάποια από αυτά που είπαμε θα διαβάσετε εδώ.– Θυμήθηκα το «Καλώς ήρθε το δολάριο» καθώς διάβαζα το βιβλίο σας, περιμένουμε τις επενδύσεις να πάρει μπρος ο τόπος αλλά κι αυτές σαν τον Γκοντό δεν έρχονται ποτέ! Γιατί αυτό;
Αυτή η διαρκής ενασχόληση με τις επενδύσεις, μου θυμίζει μια παλιά ρήση, που τη χρησιμοποιούσαμε κάποτε πολύ συχνά: «κορώνα χάνεις, γράμματα κερδίζω». Αν δεν έρθουν οι επενδύσεις, τότε οι χαμένοι είμαστε εμείς, γιατί οι επενδυτές επενδύουν σε άλλες χώρες και κερδίζουν. Αν μας τιμήσουν με την παρουσία τους, κερδισμένοι θα είναι πάλι οι ίδιοι. Όλοι περί την οικονομία ταυτίζουν τις επενδύσεις με την ανάπτυξη, δηλαδή με την παραγωγή πλούτου. Σύμφωνοι, μόνο που σήμερα κανείς δεν ασχολείται με την κατανομή του πλούτου. Έτσι κερδισμένοι από την ανάπτυξη είναι μόνο οι επενδυτές και ένας στενός κύκλος γύρω τους. Η δίκαιη κατανομή του πλούτου ήταν πάγιο αίτημα στην ιστορία του καπιταλισμού και η κινητήρια δύναμη πολλών αγώνων της αριστεράς, για να διεκδικήσουν τα κατώτερα στρώματα της κοινωνίας το μερίδιο που δικαιούνται. Σήμερα το αίτημα για την κατανομή του πλούτου έχει πάει στα αζήτητα και οι προλετάριοι του Μαρξ έχουν παραχωρήσει τη θέση τους στους σημερινούς νέους, που είναι οι προλετάριοι του χρηματοπιστωτικού συστήματος.
– Μπορούν κάποτε οι πολυπόθητες επενδύσεις να γίνουν καταστροφικές για έναν τόπο;
Όσο πιο μεγάλα είναι τα κέρδη που εξασφαλίζουν οι επενδύσεις στους επενδυτές, τόσο πιο ζημιογόνα είναι για άλλα κοινωνικά στρώματα. Τα μεγάλα θύματα είναι στις μέρες μας τα μεσαία στρώματα και οι μικρομεσαίες επιχειρήσεις. Αυτό δε συμβαίνει μόνο στην Ελλάδα, αλλά και σε πολλές άλλες χώρες, όπως στην Ιταλία, στην Ισπανία και στη Γαλλία. Αρκεί να σας φέρω ένα παράδειγμα από τον δικό μου χώρο. Οι μεγάλες αλυσίδες βιβλιοπωλείων έφεραν την καταστροφή των μικρών βιβλιοπωλείων σε όλη την Ευρώπη.
– Μου έκανε εντύπωση πως αυτή τη φορά, στο καινούργιο βιβλίο, χρησιμοποιείτε δυο αφηγητές. Τον αστυνόμο Χαρίτο και τον Λάμπρο Ζήση. Ο Ζήσης, παλιός κομουνιστής που έχει υποστεί πολλές διώξεις, συνδέεται με παράδοξη φιλία με τον Αστυνόμο Χαρίτο. Μήπως υπάρχουν δυο αντίρροπες ιδεολογικές δυνάμεις στη σκέψη σας που προσπαθούν να έρθουν κοντά;
Το πρόβλημα μου σε όλη τη μετεμφυλιακή περίοδο ήταν η άρνηση συμφιλίωσης μεταξύ των δυο αντιμαχόμενων παρατάξεων του Εμφυλίου. Με τη δημιουργία της σχέσης ανάμεσα στον Χαρίτο και τον Ζήση, και την ανάπτυξη της από το ένα μυθιστόρημα στο άλλο, θέλησα να δείξω ότι η συμφιλίωση αυτή είναι δυνατή ακόμα και ανάμεσα σε έναν αριστερό, που τα πέρασε όλα, και σε έναν «μπάτσο». Χαίρομαι που η Αδριανή στο κεφάλαιο 39 του τελευταίου μυθιστορήματος δίνει στον Ζήση τις εξηγήσεις, που είχα στο νου μου όλα αυτά τα χρόνια.
– Αν μπορούσατε με έναν μαγικό τρόπο να αλλάξετε κάτι στην ελληνική νοοτροπία τι θα αλλάζατε;
Την καταχρηστική χρήση από εμάς τους Έλληνες της ρήσης του Σαρτρ «η κόλαση είναι οι άλλοι». Εμάς πάντα οι άλλοι μας φταίνε, κυρίως οι μεγάλες δυνάμεις, που δε μας άφησαν να αναπτυχθούμε και να κατακτήσουμε τη θέση που μας ανήκει. Αυτή η νοοτροπία μας εμπόδισε και μας εμποδίζει ακόμα να κάνουμε μιαν αντικειμενική αποτίμηση της ιστορικής μας πορείας και των λαθών που πληρώσαμε. Μακάρι να βγω ψεύτης, αλλά πολύ φοβάμαι ότι και τον εορτασμό των διακοσίων χρόνων από την Ελληνική Επανάσταση θα τον εξαντλήσουμε σε γιορτές και πανηγύρια και θα αποφύγουμε την αντικειμενική αποτίμηση της ιστορίας μας, που μας είναι απαραίτητη.
– Πως βλέπετε το ελληνικό εκδοτικό τοπίο; Πολλοί εκδότες αλλά λίγοι αναγνώστες;
Η πτώση του αναγνωστικού κοινού δεν είναι αμιγώς ελληνικό φαινόμενο. Παρατηρείται σε πολλές χώρες. Ασφαλώς, οι ριζικές αλλαγές στον τρόπο διάθεσης των βιβλίων, με παραγγελίες μέσω του διαδικτύου, έχουν προκαλέσει μιαν αναδιάταξη στον χώρο του βιβλίου, η οποία βρίσκεται ακόμα σε εξέλιξη. Το άλλο και μεγαλύτερο πλήγμα είναι, ωστόσο, η ολοένα αυξανόμενη εξάρτηση, ιδιαίτερα το νέων, από το διαδίκτυο και τα κοινωνικά μέσα δικτύωσης, τα οποία ενισχύουν την πληροφόρηση και την παραπληροφόρηση σε βάρος της ανάγνωσης.
– Είστε γεννημένος στην Κωνσταντινούπολη και έχετε στενές σχέσεις με τον τόπο πως είδατε βλέπετε το θέμα της μετατροπής της Αγίας Σοφίας; Γιατί κάνει μια τόσο προκλητική κίνηση ο Ερντογάν;
Ο ένας λόγος είναι οι δυσκολίες που αντιμετωπίζει στο εσωτερικό της χώρας, ιδιαίτερα οι οικονομικές, που πλήττουν άμεσα τη δημοτικότητα του κόμματος του. Ο άλλος, και σοβαρότερος λόγος, είναι η μεγαλομανία του. Ο Ερντογάν ονειρεύεται να γίνει ο ηγέτης του ισλαμικού κόσμου, χωρίς να παίρνει υπόψη του ότι η Τουρκία είναι κόκκινο πανί για τις περισσότερες ισλαμικές χώρες. Ένας τούρκος αρθρογράφος έγραψε, μετά τη μετατροπή της Αγίας Σοφίας σε τζαμί, ότι ο Ερντογάν γυρίζει την πλάτη στους συνομιλητές και συμμάχους του στη Δύση, για να στραφεί στο Ισλάμ, όπου έχει μόνον εχθρούς.
– Ζούμε πρωτόγνωρες καταστάσεις λόγω του covid. Πως βλέπετε την μετά-κορωνοϊό εποχή; Θα αλλάξουν οι ανθρώπινες σχέσεις;
Εκείνο που βλέπω να αλλάζει είναι οι εργασιακές σχέσεις. Ο κορωνοϊός επέβαλε μια σχέση εργασίας από το σπίτι, η οποία φοβάμαι ότι θα συνεχιστεί και μετά την πανδημία, θα μετατραπεί σε εργασιακό καθεστώς. Αν συμβεί αυτό, μια μεγάλη μερίδα εργαζόμενων θα μετεξελιχθούν σε ένα είδος ελεύθερων επαγγελματιών. Εκτός από τις εργασιακές σχέσεις, ο εργασιακός χώρος είναι και ένας κοινωνικός χώρος, ο οποίος θα καταργηθεί. Φοβάμαι ότι βαδίζουμε βήμα-βήμα προς την επιβεβαίωση του ισχυρισμού, που διατύπωσε η Μάργκαρετ Θάτσερ: «Δεν υπάρχει κοινωνία, υπάρχουν μόνον οικογένειες και άτομα.» Άντε μετά να δώσεις άδικο στον παλιό αριστερό Λάμπρο Ζήση, που λέει στο τελευταίο μυθιστόρημα: «η αριστερά αυτοκτόνησε.»
– Εσείς πως περάσατε τις μέρες του εγκλεισμού;
Εργάζομαι στο σπίτι μου και έχω ένα σταθερό καθημερινό ωράριο. Συνεπώς το ημερήσιο πρόγραμμα μου δεν άλλαξε, συνέχισα να δουλεύω. Εκείνο που άλλαξε ήταν η βραδινή έξοδος. Έχω ανάγκη να βγαίνω τα βράδια και να συναντάω φίλους. Αυτές οι έξοδοι και οι συναντήσεις με φίλους μου έλειψαν και με επιβάρυναν ψυχικά.
– Αυτές τις μέρες δεν είδαμε την αλληλεγγύη μεταξύ των ευρωπαϊκών χωρών. Είναι λοιπόν η ένωση κάτι ιδεατό; Πως τα καταφέραμε έτσι;
Τελικά, εγκρίθηκε το Ταμείο Ανάκαμψης. Θα μου φέρετε ως επιχείρημα την εξοργιστική διαπραγμάτευση. Σύμφωνοι, αλλά αυτό είναι αποτέλεσμα της ομοφωνίας που απαιτούν οι ευρωπαϊκές αποφάσεις. Η όποια αλληλεγγύη περνάει μέσα από συμπληγάδες και αποφασίζεται με την γνωστή ελληνική ρήση: «μια στο λάδι, μια στο ξύδι, δυο στα λαδόξυδο.»
– Ο Μπρεχτ, που γνωρίζετε το έργο του πολύ καλά, είχε πει «αλίμονο στη χώρα που έχει ανάγκη από ήρωες». Εμείς από τι σύνδρομο πάσχουμε και ψάχνουμε μονίμως τον ήρωα που θα μας σώσει;
Θα επαναλάβω αυτό που είπα και πιο πάνω. Ας μη σπαταλήσουμε την επέτειο των διακοσίων χρόνων από την Ελληνική Επανάσταση σε γιορτές και πανηγύρια, αλλά ας κάνουμε και μια αποτίμηση της ιστορίας μας. Ίσως τότε ανακαλύψουμε τα αίτια που μας εγκλώβισαν, από το Μεσολόγγι και μετά, στη λογική της ηρωικής εξόδου. Να αρκεστώ σε δυο πρόσφατα παραδείγματα. Τι ήταν το «όχι» στο δημοψήφισμα του 2015 με το συνοδευτικό «φτάνει πια η Ευρώπη» παρά η απόπειρα μιας ηρωικής εξόδου; Πρόσφατα παρακολούθησα τη συζήτηση στη Βουλή για τις πορείες στο κέντρο της Αθήνας. Ενώ άκουγα τα επιχειρήματα της κυβέρνησης και των κομμάτων της αντιπολίτευσης, αναρωτιόμουν διαρκώς, αν οι πορείες πενήντα ή εκατό ατόμων προσφέρουν κάτι άλλο εκτός από την ικανοποίηση της ηρωικής εξόδου; Να πετύχει μια συγκέντρωση ή πορεία εκατό ατόμων ικανοποίηση αιτημάτων είναι αδύνατο όχι μόνο στην Ελλάδα, αλλά σε οποιαδήποτε χώρα του κόσμου. Συνεπώς, για να επανέλθω στο ερώτημα σας: οι ήρωες μας χρειάζονται για τις ηρωικές εξόδους.
– Τι λέει ο αστυνόμος Χαρίτος για τους δρόμους του χρήματος;
Μην περιμένετε από τον αστυνόμο Χαρίτο εξηγήσεις για τους δρόμους του χρήματος. Ο μόνος δρόμος χρήματος που γνωρίζει με βεβαιότητα είναι ο δρόμος του μισθού του από το ταμείο του κράτους στην τσέπη του.
– Κύριε Μάρκαρη ισχύει ότι « Κανείς δεν μπορεί να είναι καλός για πολύ, αν δεν υπάρχει ζήτηση για καλοσύνη». Κι αυτό μπρεχτικό. Τι βλέπετε γύρω σας;
Θα μπορούσα να σας πω ότι αυτό που βλέπω και θα συνεχίσω να βλέπω γύρω μου είναι η αγωνία για θέσεις εργασίας, λόγω κορωνοϊού. Πολύ φοβάμαι ότι θα βρεθούμε αντιμέτωποι με μια καταιγίδα προσφοράς εργασίας, η οποία θα βρει απέναντι της όχι μια, έστω και περιορισμένη καλοσύνη, αλλά μια περιορισμένη ζήτηση με σκληρούς όρους. Οι μόνες εστίες καλοσύνης και ευεργεσίας που συναντάμε είναι κάποιες ανθρωπιστικές οργανώσεις, όπως π.χ. οι «Γιατροί χωρίς σύνορα». Και επειδή ξεκινήσατε την ερώτηση σας με τον Μπρεχτ, ας κλείσω και εγώ με τον Μπρεχτ. Το τελευταίο έργο του Μπρεχτ είναι η «Πριγκίπισσα Τυραντό». Στο έργο η πρωταγωνίστρια, η πριγκίπισσα Τυραντό, φτάνει σε οργασμό κάθε φορά που ακούει μια ωραία διατύπωση. Αυτή ακριβώς είναι η εποχή που ζούμε. Δε μας διεγείρει η καλοσύνη, αλλά η ωραιοπάθεια των διατυπώσεων.