Η δημιουργία του ευρωπαϊκού μηχανισμού στήριξης και των χρηματοδοτικών προγραμμάτων ήταν τομή για την πολιτική σκηνή. Αντί για τον «σοσιαλισμό ή βαρβαρότητα» και τις υποσχέσεις για την περαιτέρω διεύρυνση του «κοινωνικού κράτους» η αστική τάξη επιδίωκε πια να θεμελιώσει τους πολιτικούς της δεσμούς με τους από κάτω στη βάση άλλων νοημάτων και υποσχέσεων. Πλέον οι λέξεις απειλή, κίνδυνος, χρεοκοπία και νοικοκύρεμα κυριαρχούσαν στο λόγο και των δύο μεγάλων κομμάτων της αστικής τάξης. Η πτώση της καταναλωτικής γκλαμουριάς, του λαϊκού χρηματιστηρίου, των αέναα χορηγούμενων καταναλωτικών δανείων αποκάλυψε μία βαρβαρότητα και έναν κανιβαλισμό που έως τώρα δεν διαφαινόταν τόσο καθαρά. Σε ένα κρεσέντο αλληλοφαγωμάρας, υπό την καθοδήγηση βεβαίως του πολιτικού προσωπικού της αστικής τάξης, ένα κομμάτι της ελληνικής κοινωνίας βρήκε την εξήγηση για τα προβλήματα της, στην αρχή στους τεμπέληδες δημοσίους υπαλλήλους, μετά στους αριστερούς, που εμποδίζουν την ανάπτυξη με τις απεργίες τους και τώρα στους μετανάστες. Το αστικό μπλοκ εξουσίας βρήκε τις τέλειες νότες πάνω στις οποίες τραγούδησε την ιστορία της οικονομικής κρίσης. Στη δική μας περίπτωση τον ρόλο του πρίγκιπα, που απελευθέρωσε την Ελλάδα από τα βαρίδια της μεταπολίτευσης τον έπαιξε ο Ωραίος Ευρωπαίος, ο οποίος έσφαξε το υπερτροφικό κράτος, περιόρισε τους συνδικαλιστές και εμπόδισε τον εξισλαμισμό της χώρας.
Όπως θα δείξουμε στη συνέχεια, στη βάση των συμπερασμάτων μίας έρευνας που διεξήγαγαν οι Rocholl και Stahmer από ότι φαίνεται ο πρίγκιπας είναι ένα αιμοσταγής βρικόλακας που συντηρεί την πριγκήπισσα μόνο και μόνο για να την τρώει το βράδυ. Τα χρήματα που δόθηκαν για την «διάσωση της Ελλάδας» στη συντριπτική πλειοψηφία τους επέστρεψαν πίσω με την μορφή χρεών και τοκοχρεολυσίων. Καλά τα παραμύθια ωστόσο μερικές απλές εμπειρικές έρευνες είναι σε θέση να αντικρούσουν αρκετά από τα ιδεολογήματα με τα οποία ντύθηκε η υπόθεση της χρηματοδότησης.
Πριν όμως δείξουμε την ιστορία των τελευταίων έξι χρόνων, αξίζει να απαντήσουμε ένα βασικό ερώτημα: πως οδηγήθηκε το ελληνικό χρέος σε αυτό το ύψος; Σύμφωνα με τονRoberts, η τεράστια συσσώρευση του δημοσίου χρέους παγκοσμίως δεν έχει να κάνει απλώς με ζητήματα λαθών στον προϋπολογισμό αλλά με την σχέση ανάμεσα στον ιδιωτικό και τον δημόσιο τομέα. Η υπερχρέωση του ιδιωτικού τομέα είναι η αφετηρία εξήγησης της παγκόσμιας αύξησης του δημοσίου χρέους, το οποίο δεν είναι ένα τυχαίο γεγονός. Ο δανεισμός είναι ένα συστατικό στοιχείο της διευρυμένης καπιταλιστικής αναπαραγωγής. Από την δεκαετία του 80’ και ύστερα όμως, οι ενέσεις δανεισμού έχουν δυσανάλογη σχέση με την κερδοφορία των επιχειρήσεων. Η πτώση του μέσου ποσοστού κέρδους λόγω της αλλαγής στην οργανική σύνθεση του κεφαλαίου εκθέτει την καπιταλιστική παραγωγή σε όλο και μεγαλύτερες ενέσεις δανεισμού.
Το δημόσιο αποτέλεσε παράγοντα ελάφρυνσης του συσσωρευμένου ιδιωτικού χρέους. Αυτό συμβαίνει μέσω δύο σημαντικών περιπτώσεων. Η πρώτη περίπτωση είναι όταν το δημόσιο δανείζεται και μέσω των προμηθειών, των ΣΔΙΤ και των επιδοτήσεων δημιουργεί ένα πεδίο για τις κερδοφόρες επενδύσεις του ιδιωτικού τομέα. Η δεύτερη περίπτωση είναι όταν ιδιωτικοποιούνται οι δημόσιες επιχειρήσεις και καταβάλλεται ένα πολύ μικρότερο ποσό σε σχέση με την αξία τους. Έτσι οι νέοι ιδιοκτήτες έχουν πρακτικά επιδοτηθεί για τα μέσα παραγωγής τους από το κράτος, εφόσον έχουν πληρώσει για αυτά πολύ λιγότερο.
Για την ελληνική οικονομία ήδη από την δεκαετία του 90’ η υστέρηση σε ανταγωνιστικότητα και κερδοφορία ανά επένδυση ήταν σχετικά μεγάλη σε σχέση με τις βασικές καπιταλιστικές χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Γερμανία, Γαλλία, Η.Β., Ολλανδία). Αυτό το έλλειμμα ανταγωνιστικότητας αντιμετωπίστηκε μέσω ενός συστήματος εκτεταμένων φοροελαφρύνσεων και επιδοτήσεων τα οποία δημιουργούσαν διαρκή ελλείμματα στους προϋπολογισμούς. Με την είσοδο στο κοινό νόμισμα η διαπραγματευτική δυνατότητα στις αγορές δανεισμού ισχυροποιήθηκε καθώς το ελληνικό κράτος είχε πλέον ένα ισχυρό νόμισμα το οποίο το εγγυούνταν ισχυρές ευρωπαϊκές τράπεζες. Παράλληλα με το άνοιγμα της κοινής αγοράς πολλά ευρωπαϊκά κεφάλαια εισέρρευσαν επενδυτικά. Αυτοί οι βασικοί λόγοι δημιούργησαν συνθήκες φθηνού κρατικού δανεισμού και την εντύπωση ότι τα ελλείμματα δεν θα αποτελούν ποτέ πρόβλημα διότι πάντοτε θα υπήρχε η δυνατότητα εκ νέου δανεισμού. Έτσι υπό την εγγύηση των γερμανικών και γαλλικών πλατών αναπαρήχθη αυτός ο μηχανισμός τεχνητής επέκτασης της οικονομίας βάσει της πίστωσης. Το αποτέλεσμα ήταν το δημόσιο να αναλαμβάνει τα κόστη των ιδιωτών, και το δημόσιο χρέος να αυξάνεται. Με την έλευση της κρίσης ξαφνικά το ελληνικό κράτος βρέθηκε εκτεθειμένο καθώς κανένας δεν είχε την πρόθεση να το δανείσει. Και από εκεί ξεκίνησε η ιστορία της «διάσωσης» της χώρας.
Από που ήρθαν τα χρήματα;
Το ελληνικό χρηματοδοτικό πρόγραμμα διάσωσης αποτελείται προς το παρόν από τρία οικονομικά προγράμματα. Το πρώτο διήρκησε από τον Μάιο του 2010 μέχρι τον Μάρτιο του 2012, με την πρόωρη λήξη του και την έναρξη του δεύτερου προγράμματος. Το δεύτερο επρόκειτο να διαρκέσει μέχρι το 2014, ωστόσο επεκτάθηκε έως τον Ιούνιο του2015. Το τρίτο πρόγραμμα που ψήφισε η κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ υπογράφηκε τον Ιούλιο του 2015 με ορίζοντα διάρκειας μέχρι τον Μάιο του 2018.
Το πρώτο πρόγραμμα
Το αρχικό κεφάλαιο του πρώτου προγράμματος ήταν της τάξης των € 110 δις. Σύμφωνα με τα στοιχεία των Rocholl και Stahmer τα χρήματα που ήταν διαθέσιμα στην αρχή του προγράμματος ήταν 80 δις από την Ευρωπαϊκή Ένωση και 30 δις από το ΔΝΤ. Τελικώς το συνολικό ποσό που χρησιμοποιήθηκε ήταν 73 δις, εκ των οποίων τα 52.9 δις ήταν από την Ευρωπαϊκή Ένωση και 20.1 δις από το ΔΝΤ. Τα υπόλοιπα 34.3 δις € του πρώτου προγράμματος δεν διαμοιράστηκαν. (αναλυτικά στο σχεδιάγραμμα 1)
Σχεδιάγραμμα 1: Πρώτο Πρόγραμμα. Αξίες σε δις €
Το δεύτερο πρόγραμμα
Το αρχικό συνολικό ποσό του δεύτερου προγράμματος ήταν 172,6 δις. Από αυτά 130,1 δις ήταν νέα κεφαλαία, 34,3 δις είχαν απομείνει από το προηγούμενο πρόγραμμα και άλλο ένα ποσό 8,2 δις προοριζόταν να δοθεί από το ΔΝΤ μετά το 2014. Από αυτά τα κεφάλαια τελικώς διαμοιράστηκαν 153.8 δις δηλαδή κατά 18.8 δις λιγότερα από όσα προοριζόταν. Η Ευρωπαϊκή Ένωση συνολικά συνέβαλε κατά 141.8 δις και το ΔΝΤ κατά 11.9 δις. Επίσης τον Φεβρουάριο του 2015 το Ελληνικό Ταμείο Χρηματοπιστωτικής Σταθερότητας (HFSF), που έχει την ευθύνη για την αποδοχή των δανείων και την αποπληρωμή των δανείων και των χρεολυσίων τους, ξεπλήρωσε 10.9 δις € στο Ευρωπαϊκό Ταμείο Χρηματοπιστωτικής Σταθερότητας (EFSF), το οποίο μείωσε το αρχικό ποσό που προοριζόταν να δοθεί στην Ελλάδα από 141.8 δις στα 130.9 δις.
Σχεδιάγραμμα 2: Δεύτερο Πρόγραμμα. Αξίες σε δις. ευρώ
PSI: Η αναδιάρθρωση του χρέους
Το 2011 το χρέος βρισκόταν περίπου στα 356 δις. Τον Μάρτιο του 2012 έγινε το PSI. Με την αναδιάρθρωση οι ιδιώτες κάτοχοι των ομολόγων που κατείχαν ένα μέρος του χρέους συμφώνησαν να ανταλλάξουν τα ομόλογα του ελληνικού κράτους που είχαν για καινούργια. Η συμφωνία είχε ως εξής: Για κάθε ομόλογο αξίας 100 ευρώ οι ομολογιούχοι θα το αντάλλασαν με ομόλογα αξίας 15 ευρώ τα οποία θα έληγαν την διετία του 2013-14 και άλλα ομόλογα αξίας 31,5 ευρώ τα οποία θα έληγαν από το 2013 μέχρι και το 2042 ανάλογα με το επιτόκιο τους. Ως αποτέλεσμα το δημόσιο χρέος κουρεύτηκε κατά 51,3 δις.
Που πήγαν τα χρήματα των δύο προγραμμάτων
Όπως δείχνει το σχεδιάγραμμα 3, το ελληνικό κράτος δανείστηκε με τα δύο προγράμματα ένα συνολικό ποσό 215.9 δις€. Από αυτά 139.2 δις ή ποσοστό 64% χρησιμοποιήθηκε για να ξεπληρωθούν τα ήδη υπάρχοντα χρέη και επιτόκια. Περαιτέρω 37.3 δις € ή 17% του ποσού χρησιμοποιήθηκε για την ανακεφαλαιοποίηση των Ελληνικών τραπεζών, και 29.7 δις ή το 14% χρησιμοποιήθηκε ως κίνητρο για να συμμετάσχουν στην αναδιάρθρωση του χρέους οι ομολογιούχοι από προηγούμενα δάνεια προς το Ελληνικό κράτος (PSI) τον Μάρτιο του 2012. Μόνο 9.7 δις, δηλαδή ένα ποσοστό λιγότερο από 5% του συνολικού ποσού των χρησιμοποιήθηκαν για άλλα έξοδα.
Σχεδιάγραμμα 3 : Πρώτο και δεύτερο πρόγραμμα Χρηματοπιστωτικής σταθερότητας
Τρίτο Πρόγραμμα
Το τρίτο πρόγραμμα υπογράφηκε το καλοκαίρι του 2015 και συνολικά αποτελείτο από ένα κεφάλαιο της τάξης των €86 δις, εκ των οποίων όλα δόθηκαν από την Ευρωπαϊκή Ένωση μέσω του ESM, που αντικατέστησε τον EFSF. Οι οικονομικές ανάγκες χρηματοδότησης από τον Αύγουστο του 2015 μέχρι και τον Ιούλιο του 2018 υπολογίστηκε ότι θα αγγίξει τα 35.9 δις για αποπληρωμή χρεών, 17.8 δις για αποπληρωμή χρεολυσίων λόγω επιτοκίων, 7.0 δις για προηγούμενα απλήρωτα χρέη, 25 δις για την ανακεφαλαιοποίηση των τραπεζών και άλλες ανάγκες του χρηματοπιστωτικού τομέα. Παρότι δεν γνωρίζουμε ακόμη πόσο από το διαθέσιμο ποσό εν τέλει θα εκταμιευτεί διαφαίνεται ότι, όπως και με τα δύο προηγούμενα προγράμματα η συντριπτική πλειοψηφία των χρημάτων θα χρησιμοποιηθούν για την αποπληρωμή χρεών και χρεολυσίων στην Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα και το ΔΝΤ. Αναλυτικά στο σχεδιάγραμμα 4.
Σχεδιάγραμμα 4:Πρόβλεψη για το τρίτο πρόγραμμα
Βασικά συμπεράσματα
Σε αντίθεση με την αντίληψη ότι το χρηματοδοτικό πρόγραμμα εξυγίανε το κράτος ένα ποσό λιγότερο από το 5% από τα κεφάλαια που δόθηκαν αξιοποιήθηκε για την εξυπηρέτηση άλλων αναγκών του προϋπολογισμού πέραν των δανείων και των τοκοχρεολυσίων.
Η συντριπτική πλειοψηφία των χρημάτων που δόθηκαν από την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα και το ΔΝΤ επέστρεψε στους ίδιους πιστωτές για την αποπληρωμή των δάνειων και των τοκοχρεολυσίων. Ο μοναδικός επομένως στόχος που εξυπηρετεί ο μηχανισμός «διάσωσης» είναι η διαιώνιση του. Έπειτα από 5 χρόνια όλα τα προγράμματα έχουν αποτύχει σε σχέση με τους διακηρυγμένους στόχους τους. Το χρέος αυξάνεται και η αναλογία του ως προς το ΑΕΠ χειροτερεύει. Έχοντας ως δεδομένο ότι τα πρωτογενή πλεονάσματα που απαιτούνται για την σταδιακή απομείωση του χρέους δεν πρόκειται να πιαστούν με τους υπάρχοντες αλλά και τους προβλεπόμενους ρυθμούς ανάπτυξης, το δημόσιο χρέος εξακολουθεί να είναι μία ωρολογιακή βόμβα , που θα αξιοποιείται ως μέσο εκβιασμών.
Στο ενδιάμεσο βέβαια για την επίτευξη των δημοσιονομικών στόχων θα πρέπει να έχει ξεπουληθεί όλη η κρατική περιουσία και το προλεταριάτο στην Ελλάδα να έχει χάσει όποια κατάκτηση είχε καταφέρει το ίδιο με τους αγώνες του ή τους αγώνες των προλεταρίων ολόκληρου του κόσμου. Άλλωστε αύξηση της ανταγωνιστικότητας της Ελλάδας δεν σημαίνει τίποτα λιγότερο από το να μετατραπεί η Ελλάδα ένας προορισμός φθηνής εργατικής δύναμης ώστε να επιτευχθεί η επιστροφή στους δείκτες κερδοφορίας των προηγουμένων δεκαετιών. Η ανταγωνιστικότητα παρότι ως έννοια χρησιμοποιείται για την σύγκριση ανάμεσα στις οικονομίες, είναι η κλίμακα του πόσο κακοί είναι οι ταξικοί συσχετισμοί εντός μίας χώρας υπό την πλευρά του προλεταριάτου. Ακόμα περισσότερο το δημόσιο χρέος και όλα όσα το περιβάλλουν είναι ένα από τα σημαντικότερα ιδεολογικά όπλα στην φαρέτρα της αστικής τάξης για την εμπέδωση του κοινωνικού κανιβαλισμού. Επιβάλλει την θυσία των πάντων, τις συντάξεις, την παιδεία, την υγεία, οτιδήποτε είχε ξεμείνει από το προηγούμενο κοινωνικό συμβόλαιο. Δημιουργεί στους παραγωγούς του πλούτου τη συνείδηση του χρεωμένου ανθρώπου. Η λογική του χρέους είναι κομμάτι της νέας εποχής στην οποία έχουμε εισέλθει, μίας εποχής όπου ο δικαιωματισμός και ο κινηματισμός (κίνημα ως άσκηση πίεσης) είναι εξορισμού δεδομένου ότι θα αποτυγχάνουν. Αν παλαιότερα κάτω υπό το βάρος της ύπαρξης της ΕΣΣΔ οι καπιταλιστές στη Δύση αποδέχονταν τα σωματεία και τα κόμματα της εργατικής τάξης ως θεσμούς που την εκπροσωπούσαν, τώρα οι νέοι συσχετισμοί προδιαγράφουν μαζικές διώξεις και βία για αυτούς του θεσμούς και γενικά για τις δυνάμεις του κινήματος. Για αυτό και όλες εκείνες οι εξυπνάδες περί λογιστικού ελέγχου του χρέους θα καταλήγουν στο κενό, καθώς στην νέα εποχή που βλέπουμε να έρχεται, η αστική τάξη δεν έχει καμία απολύτως διάθεση να επαναφέρει τη διαπραγματευτική ισχύ των θεσμών αυτών.
Πηγές
- Rocholl, J. and A. Stahmer (2016). Where did the Greek bailout money go? ESMT White Paper No. Wp-16-02.